AMFORA, Amsterdam

Nieuwe ruimte onder het wateropppervlak

Wie naar Amsterdam vanuit de lucht kijkt valt op, dat vooral het historische centrum en de negentiende eeuwse rand eromheen doorsneden zijn met grachten en vaarten, aan weerszijden van de rivier de Amstel. Dat is een enorme hoeveelheid vierkante meters, grofweg een miljoen. Samen met bouwbedrijf Strukton, ontwikkelde architectenbureau ZJA al in 2010 een plan om de voor de toekomst van de stad noodzakelijke faciliteiten op een slimme, veilige en leefbare manier onder te brengen in de ruimte die te vinden is onder het wateroppervlak: meer dan een miljoen vierkante meter.

Bijdrage aan de leefbare stad

Dat plan heet AMFORA (Alternatieve Multifunctionele Ruimte Amsterdam) en benut de mogelijkheden van ondergronds bouwen om de stad extra ruimte te geven en bovendien ervoor te zorgen dat auto’s en hun uitlaatgassen minder impact op de stad hebben. Ondertunneling van de grachten geeft ook bovengronds meer ruimte: voor fietsers, voetgangers en groen. Toegevoegde waarde is dat de grachten dankzij dit plan verstevigde en vernieuwde kadewanden krijgen. Er is ruimte kabels en leidingen toegankelijk en onderhoudsvriendelijk onder te brengen, en warmte/koude installaties oogsten energie uit de ondergrondse wereld.

Hoe is het mogelijk?

Zoals veel mensen weten bestaat de bodem van Amsterdam uit drassige veengrond, tot een diepte van zestien meter, waar stevige zandgrond te vinden is. Daarom staat de stad zogezegd op palen en wordt er veel geheid. In het Amfora ontwerp wordt niet geheid of met damwanden getrild. Om tot zes lagen ondergrondse ruimte te scheppen (18 meter) worden zogenaamde diepwanden gemaakt: een grijper graaft de grond weg en in die sleuf wordt met een slurf van onderaf vervolgens beton gestort zodat een stevige wand ontstaat die de ondergrondse ruimte overeind houdt.

Zodra de eerste twee ondergrondse lagen zijn gebouwd kan het tijdelijk weggepompte water weer terugkeren op het dak van de ondergrondse ruimte. Daarna kunnen de volgende vier lagen worden uitgegraven. Zo ontstaat er bijvoorbeeld ruimte voor tennisbanen en basketbalvelden onder de Amstel, extra ondergrondse theaterzalen en foyers bij Carré, een winkelcentrum en een bioscoop onder de Blauwbrug.

Een levendige en gezonde stad

Door auto’s wel toegang te geven tot de binnenstad, maar dan hoofdzakelijk ondergronds, ontstaan kansen de stad bovengronds opener, groener en levendiger te maken. Er kan een levendige dynamiek ontstaan tussen de buurt en de nieuwe faciliteiten ondergronds.

De ondergrondse wereld wordt in het ontwerp voor AMFORA zo nauw mogelijk bij de bovenwereld betrokken. De bruggen dienen als oriëntatiepunten, projecties van herkenningspunten uit de stad wijzen de weg en wisselende verlichting geeft de verschillen tussen de zones aan.

Aan de Amstel

Daar waar de Amstel door het oude stadshart stroomt bevinden zich veel functies op straatniveau die beter ondergronds zouden kunnen zijn. Denk aan opslagruimtes, garages, werkplaatsen en installatie-technische voorzieningen. Dat geeft ruimte voor horeca, winkels, en voorzieningen die hier passen en gemist worden.

Artis, de Hortus, Carré, de Stopera, universiteitsgebouwen, bekende hotels en musea liggen allemaal op korte loopafstand van dit deel van de rivier. Alleen al het uitsparen van autoverkeer en het ondergronds parkeren zou enorm schelen in het straatbeeld. Maar de ondergrondse ruimtes, die tot zes lagen diep gebouwd kunnen worden, bieden ook uitbreidingsmogelijkheden voor nabijgelegen instellingen. Denk aan archiefruimtes voor de Nederlandse Bank, extra collegezalen voor de universiteit, een extra foyer bij Carré, extra zalen onder het Amstelhotel. Maar daarnaast ook voor een winkelcentrum, een bioscoopcomplex en tennis- en padel-banen of een sportschool.

Vervoer en energie

Het gebied aan de Amstel waar AMFORA gerealiseerd zou kunnen worden ligt pal tussen twee metro-lijnen, de Noord-Zuidlijn en de Oostlijn en is makkelijk als overstap station te realiseren. Te denken valt aan een elektrisch ‘people mover-systeem’ dat de twee stations ondergronds verbindt.

AMFORA is ontworpen als energieneutraal project. Door de nieuwe gebouwde ruimte en de toepassing daarin van zogenaamde betonkern-activering, kunnen niet alleen de ondergrondse voorzieningen maar ook de gebouwen bovengronds een grote stap maken in duurzaam energie-gebruik en het koelen van de stad. Betonkernactivering is een techniek waarbij het vermogen van beton om warmte of koude op te slaan gebruikt wordt door de inbouw van leidingen met water.

De vormgeving van de beleving

De grote schaal van de ondergrondse ontwikkeling van AMFORA dwingt ertoe zorgvuldig na te denken over de ruimtelijke beleving van de gebruikers. Ondergronds wekken onoverzichtelijke, schemerige en lage ruimtes nog meer een onbehaaglijk effect op. Niemand wil het gevoel krijgen in een ondergronds labyrint terecht te zijn gekomen. Vandaar dat in het ontwerp alles gericht is op overzicht en oriëntatie. Doodlopende ruimtes worden vermeden, vides geven overzicht over meerdere bouwlagen en geven vorm aan een natuurlijk richtingsgevoel voor de bezoekers. Nog meer dan in een bovengronds bouwwerk telt de keuze van de verlichting, de kleuren en de materialen. Hoogwaardige materialen, zoals rvs en natuursteen, maar ook de toepassing van groen dragen bij aan een prettig gevoel voor wie de zes ondergronds verdiepingen gebruikt.

AMFORA past in de plannen voor een stad die groener, gezonder en leefbaar is. Met de levering van extra koeling in de alsmaar warmere stad levert het ontwerp een extra bijdrage. En draagt bij aan een stad waar de openbare ruimte comfortabel en levendig is, zonder dat bereikbaarheid en bevoorrading een probleem zijn. Er komt voor al die zaken juist economisch aantrekkelijke en perfect plooibare ruimte vrij.